Choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS) jest dolegliwością układu ruchu prowadzącą do niesprawności i ograniczeń ruchowych. Wraz z upływem czasu pogarsza się nie tylko stan chrząstki, ale także torebki stawowej, więzadeł, ścięgien i mięśni. Choroba powoduje ogólne utrudnienia w mobilności danej części ciała. 

Jest to najczęstsza z chorób dotykających stawy, a częstość występowania zmian zwyrodnieniowych wzrasta wraz z wiekiem. W przebiegu choroby dochodzi do uszkodzenia struktur stawowych, upośledzenia funkcji stawu, pojawiają się także dolegliwości bólowe. Skutkami zwyrodnienia są: ból i sztywność stawu/stawów, zniekształcenie oraz ograniczenie ruchomości. Choroba prowadzi do pogorszenia jakości życia i niesprawności – najczęściej atakuje kolana, biodra, kręgosłup, stawy palców rąk i stóp.

Czynniki wpływające na destrukcję stawów można podzielić na biologiczne (np. wiek, płeć lub geny) oraz mechaniczne (np. urazy). 

Epidemiologia

Choroba zwyrodnieniowa najczęściej ujawnia się w wieku 40–60 lat. Występuje u ponad połowy osób po 40. roku życia, a niemal u co piątej osoby stwierdza się istotne ograniczenie sprawności z jej powodu. Choroba ta występuje z podobną częstością zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, choć cięższe formy choroby dotyczą na ogół kobiet. Zmiany zwyrodnieniowe można stwierdzić na zdjęciach radiologicznych u ponad 80 proc. osób po 55. roku życia. Zaobserwowano, że Azjaci chorują znacznie rzadziej niż Europejczycy.

Główne czynniki zwiększające ryzyko rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawów:

• płeć żeńska,
• wiek powyżej 40 r.ż., 
• czynniki genetyczne (np. mutacja genu COL2A1),
• nadwaga, otyłość, 
• duża gęstość mineralna kości,
• wady postawy, koślawość i szpotawość kolan,
• wrodzona dysplazja stawu biodrowego,
• złuszczenie nasady kostnej,
• jałowa martwica kości (choroba Legga-Calvégo-Perthesa), 
• osłabienie mięśni, mała aktywność fizyczna,
• przebyte urazy, mikrourazy,
• złamania i nieprawidłowy zrost kości, 
• uszkodzenia więzadeł (niestabilność stawu),
• wycięcie lub uszkodzenie łąkotki, 
• ciężka praca fizyczna, 
• niedobór estrogenów, 
• intensywne bieganie rekreacyjne,
• siedzący tryb życia,
• palenie papierosów,
• choroby metaboliczne i endokrynologiczne,
• nawykowe, zwyczajowe kucanie. 

Rozróżnia się:

• postać zlokalizowaną (np. ograniczoną do kręgosłupa),
• postać uogólnioną (dotyczącą licznych stawów).

Objawy

Pierwsze objawy pojawiają się z reguły pomiędzy 40. a 60. rokiem życia. Mogą dotyczyć jednego, kilku lub (rzadziej) wielu stawów. 

Typowe objawy choroby zwyrodnieniowej stawów:

• ból stawu o różnym nasileniu, początkowo pojawiający się jedynie podczas ruchu w stawie i ustępujący w spoczynku – największe nasilenie bólu następuje podczas pierwszych ruchów po okresie bezruchu (bóle startowe, które z czasem łagodnieją); w zaawansowanej chorobie ból może być bardzo silny i występować również w spoczynku i w nocy;
• krótkotrwała sztywność stawu po okresie bezruchu; 
• ograniczenie zakresu ruchów w stawie;
• zniekształcenie i poszerzenie obrysów stawu;
• bolesność uciskowa stawu;
• wysięk w stawie;
• niestabilność stawu;
• trzeszczenia w stawie podczas ruchów;
• zaburzenia chodu;
• zanik mięśni lub osłabienie siły mięśniowej.

Leczenie

W chorobie zwyrodnieniowej stawów celem postępowania terapeutycznego jest przede wszystkim zmniejszenie dolegliwości bólowych, zachowanie lub poprawa funkcji stawu oraz dążenie do ograniczenia niepełnosprawności. Podstawową zasadą jest dążenie do usunięcia lub chociaż minimalizacji czynników ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów. Leczenie powinno być zindywidualizowane i uwzględniać czynniki ryzyka choroby, jej przebieg oraz schorzenia współistniejące.

Często właściwe postępowanie niefarmakologiczne pozwala ograniczyć zapotrzebowanie na leki przeciwbólowe.

Profilaktyka

Profilaktyka przy chorobie zwyrodnieniowej stawów obejmuje takie elementy jak:

• aktywność ruchowa – delikatne ćwiczenia (np. tai chi, joga), basen;
• rehabilitacja: kinezyterapia, fizykoterapia, balneoterapia;
• dietoterapia w celu zmniejszenia masy ciała u chorych otyłych lub z nadwagą;
• zaopatrzenie ortopedyczne: laska, kule, korektory osi kończyny, stabilizatory stawu kolanowego, elastyczne opaski, ortezy, odpowiednie obuwie.

Rokowanie

Choroba postępuje niezależnie od stosowanego leczenia i prowadzi do znacznego ograniczenia sprawności oraz do obniżenia jakości życia, nie ma natomiast bezpośredniego wpływu na jego długość.

Opracowała Agata Majcher

Bibliografia

Choroby reumatyczne [w] Medycyna praktyczna; redaktorzy działu: Zimmermann-Górska I., Tuchocka-Kaczmarek A., Goncerz G., Warszawa 2020