Celiakia – (inne nazwy to: glutenozależna choroba trzewna, enteropatia glutenowrażliwa lub sprue nietropikalna) – to przewlekła, wielonarządowa choroba o podłożu autoimmunologicznym i genetycznym, determinowana spożyciem określonego składnika – glutenu. Gluten to zapasowe białko występujące w zbożach: pszenicy, życie i jęczmieniu. Spożycie glutenu u niektórych osób wywołuje reakcję autoimmunologiczną skierowaną przeciwko jelitowi cienkiemu, prowadząc do stanu zapalnego i uszkodzenia błony śluzowej tego organu, a w konsekwencji do zaniku jego kosmków odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych. Reakcja autoimmunologiczna może dotyczyć nie tylko jelita cienkiego, ale także wywoływać symptomy chorobowe w obrębie przewodu pokarmowego oraz poza nim.

Czym jest gluten

Gluten jest frakcją białek obecną w nasionach zbóż: pszenicy (gliadyna), żyta (sekalina), jęczmienia (hordeina) oraz hybryd zbóż (np. pszenżyto). Gluten jest niezbędnym składnikiem, wykorzystywanym w przemyśle piekarniczym, ponieważ ma idealne właściwości, dzięki którym bułki, bochenki chleba czy ciasta mają piękną, pulchną i sprężystą strukturę. Niestety, gluten ma także drugie oblicze – zaburza procesy trawienia i wchłaniania wśród 1–2,5 proc. populacji. Szkodliwe działanie glutenu prowadzi do zaniku kosmków jelitowych, co skutkuje upośledzeniem trawienia różnych makroskładników, zwłaszcza tłuszczów. Spożywanie glutenu prowadzi w ten sposób do niedożywienia i niedostatecznego rozwoju fizycznego. Niedożywienie w pierwszych dwóch latach życia przyczynia się zaś do trwałego upośledzenia umysłowego.

Osoby chore na celiakię muszą do końca życia przestrzegać ścisłej, rygorystycznej, bezglutenowej diety – tylko w ten sposób mogą kontrolować przebieg tej przewlekłej choroby.

Epidemiologia

Dotychczas celiakia była uznawana za schorzenie trapiące przede wszystkim dzieci i młodzież. Obecnie wiadomo, że choroba dotyka także osoby dorosłe i starsze. Nawet 60 proc. nowo rozpoznawanych przypadków celiakii dotyczy osób dorosłych (30–40-latkowie) i 15–20 proc. to osoby 60-letnie i starsze. Na celiakię najczęściej chorują kobiety (70 proc. przypadków). U ponad 90–95 proc. chorych przyczyną celiakii jest podłoże genetyczne.

Objawy

Celiakia może przebiegać w trzech formach klinicznych: pełnoobjawowej, ubogoobjawowej i latentnej (utajonej). Rozpoznanie formy pełnoobjawowej nie przysparza wielu trudności w postawieniu diagnozy, jednak pozostałe formy o niespecyficznych i mniej swoistych objawach – już tak. Nierozpoznana i nieleczona celiakia prowadzi do poważnych powikłań, które zagrażają życiu.
Objawy u chorych na celiakię są zróżnicowane i różne w zależności od wieku pacjenta. Na przykład u dorosłych i dzieci mogą występować objawy pozajelitowe, co może utrudniać rozpoznanie choroby. 30- i 40-latkom może dokuczać przewlekłe zmęczenie i depresja, a po 40. Roku życia mogą pojawić się objawy osteoporozy lub osteopenii.

Postać pełnoobjawowa, najczęstsze objawy:

• przewlekła biegunka tłuszczowa lub wodnista,
• bóle brzucha,
• wzdęcia,
• zmęczenie,
• niezamierzona utrata masy ciała, ale wyraźnie wzdęty brzuch,
• niedokrwistość,
• osteoporoza i osteopenia,
• skłonność do krwawień,
• objawy neurologiczne (osłabienie mięśniowe, drgawki),
• zmiany skórne (wybroczyny na skórze, nadmierne rogowacenie skóry, zajady w kącikach ust),
• zaburzenia hormonalne (brak miesiączki, opóźnione miesiączkowanie, niepłodność).

Postać ubogo objawowa. Możliwe objawy

W błonie śluzowej jelita występują zmiany typowe dla celiakii, które cofają się po zastosowaniu diety bezglutenowej. W tej postaci mogą występować: niedokrwistość, hipercholesterolemia, zaburzenia neurologiczne lub próchnica zębów.

Postać utajoną rozpoznaje się, gdy u osób z prawidłowym wynikiem biopsji jelita cienkiego stwierdza się obecność przeciwciał w klasie IgA. Ujawnia się u dzieci i osób dorosłych pod wpływem czynników takich jak: infekcje, stres lub ciąża.

Diagnostyka

Celiakię można zdiagnozować na podstawie badań serologicznych. W tym celu oznacza się przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej 2 w klasie IgA.

Pomocne będą także badania genetyczne, które ujawnią, czy osoba badana ma predyspozycje genetyczne do celiakii. Jeśli takie predyspozycje występują, ujawni się obecność genu HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Ujemny wynik badania genetycznego praktycznie wyklucza celiakię.  

W badaniach laboratoryjnych wykonuje się badania stężenia:

• żelaza,
• kwasu foliowego,
• wapnia,
• witaminy D3,
• witaminy B12,
• limfocytów.

Densytometria może wykazać zmniejszoną gęstość mineralną kości mogącą być jednym z objawów celiakii.

Powikłania

Powikłania w celiakii polegają głównie na zniszczeniu śluzówki jelita cienkiego, co prowadzi do zmniejszenia wydzielania przez trzustkę enzymów trawiennych oraz zmniejszenia dopływu żółci do dwunastnicy. Zaburzone jest wchłanianie białek, tłuszczów oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Z czasem zanikają kosmki jelitowe.

Rokowanie

Rokowanie dla pacjentów z prawidłowo rozpoznaną i leczoną chorobą trzewną jest znakomite. Prowadzą oni normalny tryb życia, pracują zawodowo i uprawiają każdy rodzaj sportu, jaki zechcą. Przestrzeganie diety zapewnia choremu na celiakię pełny dobrostan fizyczny i psychiczny oraz zapobiega potencjalnym powikłaniom.

Zalecenia dietetyczne przy celiakii

Osoby chore na celiakię (glutenozależną, wrodzoną, przewlekłą chorobę trzewną) muszą do końca życia przestrzegać ścisłej, rygorystycznej, bezglutenowej diety – tylko w ten sposób mogą kontrolować przebieg tej choroby. Dobra wiadomość jest taka, że osoby z celiakią mogą żyć całkowicie normalnie, prowadząc aktywny tryb życia, pod warunkiem przestrzegania ścisłej, bezglutenowej diety. Jest to jedyny sposób leczenia. Nieprzestrzeganie diety prowadzi do niedoboru składników pokarmowych, a następnie do innych chorób, takich jak anemia, krzywica, próchnica zębów czy osteoporoza.

Zalecenia dietetyczne

Leczenie celiakii polega na wykluczeniu z pokarmu pożywienia, w którym znajduje się gluten, produkty pochodzące z pszenicy, żyta czy jęczmienia. Zastępuje się je produktami z ryżu, kukurydzy lub prosa. Dieta stosowana w celiakii powinna być łatwostrawna, bogata w pełnowartościowe białko, niskotłuszczowa, bogata w witaminy A, D, C, kwas foliowy, a także w składniki mineralne – szczególnie w wapń i żelazo.

W niektórych sytuacjach, kiedy choroba ma etapy zaostrzenia, z diety należy wyeliminować nie tylko gluten, ale także powinno się na kilka tygodni wykluczyć z diety białka mleka i laktozę oraz ich przetwory (twaróg, śmietanę). Mleko w tym czasie można zastąpić preparatami mlekozastępczymi (np. Bebilon, Humana czy Nutramigen) i na ich bazie można przygotowywać różne dania.

W celiakii, oprócz glutenu, wyklucza się tłuste, smażone potrawy mięsne (tłuste wędliny, smalec, pasztet czy kaszankę), za to zwiększa się podaż chudych mięs z drobiu, cielęciny, królika czy ryb. Powinno się wykluczyć z diety także ostre przyprawy czy kawę zbożową.
Jak najbardziej można jeść rośliny ciężkostrawne (strączkowe czy kapustę), o ile stan choroby nie jest nasilony.

Produkty dozwolone:

mąka, kasza, skrobia kukurydziana, mąka, płatki, skrobia ryżowe, ryż, kleiki ryżowe, mączka ziemniaczana, kasza, mąka jaglana, strączki, makarony bezglutenowe, kasza gryczana, pieczywo bezglutenowe, budynie, galaretki, Kisiela, cukier, glukoza, miód, dżemy, czekolada, mleko, napoje mleczne, kefir, jogurt, sery, kakao, herbata, napary z ziół, kompoty, chude mięsa, wędliny i podroby, masło, śmietana, oliwa z oliwek, olej sojowy, słonecznikowy i rzepakowy, warzywa i owoce, zupy i sosy mleczne, chudy rosół, łagodne przyprawy: sól, wanilia, cynamon, majeranek, szczypiorek, pietruszka, koperek.

Produkty niedozwolone:

mąka pszenna, żytnia, kasza manna, jęczmienna (mazurska, perłowa, pęczak), płatki owsiane, otręby pszenne, chleb, ciasta, sucharki, biszkopty, makarony, słodycze, desery z tych mąk, przetwory zbożowe z orkiszu, samopszy, płaskurki, kawa zbożowa, tłuste mięsa, konserwy mięsne i rybne, tanie kiełbasy czy pasztety – mogą być wypełniane mąką, gotowe półprodukty, np. panierowane filety rybne, kotlety, przyprawy ostre: ocet, musztarda.