Rtęć jest pierwiastkiem znanym już od czasów starożytnych. W mitologii greckiej i rzymskiej wiązano ją z planetą Merkury (w języku tureckim utarid to właśnie „najmniejsza i najbliższa Słońcu planeta”). Etymologia słowa nie została ostatecznie ustalona i pozostaje w sferze domniemań. Na ziemiach słowiańskich do XII wieku używano nazwy rtut. Symbol chemiczny rtęci: Hg wywodzi się z greckiego słowa hydrargyros, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „płynne srebro”.

W istocie rtęć to jedyny metal, który w warunkach naturalnych występuje w stanie ciekłym (poza nią tylko jeden pierwiastek niemetaliczny też jest cieczą – brom) oraz w stanie pary. Rtęć jest bezwonna, bezbarwna, łatwo się utlenia. Posiada srebrny połysk. Dzięki płynnej postaci znalazła zastosowanie jako składnik stopów metali – amalgamatów – metale takie jak złoto, srebro czy cyna rozpuszczają się w rtęci już w temperaturze pokojowej. Najważniejszą rudą rtęci jest cynober.

Choć rtęć i większość jej związków jest silnie toksyczna, to w czasach starożytnych nie zdawano sobie z tego sprawy. Dlatego dawniej cynober był wysoko cenionym związkiem. Posiadał wyrazisty, czerwony, wpadający w pomarańcz kolor, dlatego nazywany był także chińską czerwienią i zarezerwowany był wyłącznie dla królów i cesarzy.

Współcześnie świadomość na temat toksyczności rtęci jest bardziej rozwinięta. Jeszcze w czasach imperium rzymskiego niewolnicy i przestępcy zsyłani byli do prac w kopalniach rtęci – jak się można domyśleć – był to dla nich wyrok śmierci.

Pierwszy barometr rtęciowy został wynaleziony w 1643 roku przez włoskiego fizyka o nazwisku Evangelista Torricelli, natomiast pierwszy szklany termometr rtęciowy opracował w 1714 roku fizyk Gabriel Fahrenheit. 

Kontrowersyjne wypełnienia dentystyczne

Kontrowersje wzbudza stosowanie rtęci w stomatologii. Nie wiadomo, ile rtęci przedostaje się z plomb amalgamatowych do organizmu. Stosowanie wypełnień amalgamatowych jest zakazane w wielu krajach. Dreszczu emocji dodaje fakt zagrożenia, jakim są opary rtęci uwalniane do atmosfery podczas… kremacji zmarłych, których uzębienie zawierało amalgamaty rtęciowe. W naszym kraju wypełnienia amalgamatowe bywają jeszcze dostępne – całkowicie za darmo. Przynajmniej jeszcze kilka lat temu mój były dentysta nie widział żadnego zagrożenia w tych toksycznych, małych bombach zegarowych. Pewnie dlatego jest to „mój były”. 

Jakie są objawy zatrucia rtęcią?

Związki rtęci przedostają się do organizmu głównie drogą wziewną (wdychanie oparów), drogą pokarmową (poprzez połknięcie) lub poprzez skórę. Zła wiadomość jest taka, że rtęć może latami gromadzić się w narządach, a jej szkodliwe skutki narastają wraz z upływem czasu. Co gorsze, kobiety w ciąży mogą przekazać rtęć swoim dzieciom, co może skutkować wadami wrodzonymi oraz rozwojowymi. Długotrwała ekspozycja na rtęć lub jej związki prowadzi do przewlekłego zatrucia.

Objawy przewlekłego zatrucia rtęcią to:

• obrzęk,
• zaczerwienienie i wysypki w obrębie twarzy i szyi,
• łuszczenie skóry,
• wypadanie włosów, włosy suche, bez połysku, łamliwe, cienkie,
• grzybica stóp,
• uszkodzenia nerek,
• nerwowość,
• pocenie się,
• biegunki na przemian z zatwardzeniami,
• drżenie mięśni,
• rozregulowana temperatura ciała,
• zaburzony zmysł smaku i słuchu,
• bezsenność, zmęczenie w ciągu dnia,
• demencja.

Rtęć w środowisku naturalnym

Zanieczyszczenia rtęcią środowiska naturalnego jest ważnym problemem na skalę całego globu. Najwięcej rtęci przedostaje się do wody morskiej, w której żyją stworzenia wodne, z łatwością akumulującą rtęć, w konsekwencji stając się toksyczne. Najniższe stężenia rtęci występują w wodach centralnych części otwartych mórz, a największe w wodach przybrzeżnych i zatokowych. Rtęć występuje także w wodach słodkich oraz w wodzie deszczowej. Najbardziej skażone rtęcią są gleby na terenach starych kopalni, w rejonie wydobywania złota.

Przeprowadzono wiele prac nad toksycznością ryb. Poniższe zestawienie orientacyjnie porządkuje ryby od najbardziej do najmniej zatrutych tym pierwiastkiem:

• makrela z Atlantyku i Zatoki Meksykańskiej,
• halibut,
• tuńczyk (konserwowy),
• dorsz,
• śledź,
• łosoś.

Ciekawostka

To, w jaki sposób odżywiają się ryby, ma duży wpływ na to, ile pochłaniają rtęci. Ryby roślinożerne (fitofagi) zawierają najmniej rtęci, a ryby mięsożerne (zooichtiofagi) zawierają najwięcej tego toksycznego metalu. 

Także rośliny z łatwością akumulują rtęć. Najwięcej jej związków znajduje się w korzeniach, ale wraz z deszczem może ona opadać na części nadziemne. Rtęć najłatwiej pobierana jest z gleb kwaśnych. Najmniej rtęci znajduje się w ziarnach zbóż, a najwięcej – w warzywach liściastych. Także grzyby, mchy i porosty łatwo pobierają rtęć z powietrza.

Rtęć w organizmie człowieka 

Do organizmu człowieka rtęć może przedostać się wraz z pożywieniem, poprzez układ oddechowy lub poprzez skórę. Błona komórkowa jest pierwszym miejscem atakowanym przez rtęć, zaś nerki są narządem o największej kumulacji rtęci. Także na pary rtęci narażony jest ośrodkowy układ nerwowy. Rtęć i jej związki łatwo przenikają przez łożysko, stanowiąc duże zagrożenie dla płodu.

Jak można zbadać poziom pierwiastków toksycznych w organizmie

Bardzo miarodajną metodą diagnostyczną jest analiza pierwiastkowa włosa. Badanie to pozwala określić nie tylko to, czy w organizmie występuje wystarczająca ilość niezbędnych minerałów odżywczych, ale także czy ich wzajemne proporcje są prawidłowe. Oczywiście analiza pierwiastkowa włosa ostrzega o poziomie metali toksycznych w organizmie.

Opracowała Agata Majcher

Bibliografia

Pierwiastki, czyli z czego zbudowany jest wszechświat, Challoner J., Poznań 2014.

Pierwiastki śladowe w geo- i biosferze, Kabata-Pendias A., Szteke B., Puławy 2012.