Tarczyca bajkalska (Scutellaria baicalensis) z rodziny wargowych jest wieloletnią byliną o niewielkich rozmiarach (ok. 25–60 cm) i niebieskich lub niebieskofioletowych kwiatach w kształcie lwiej paszczy.

Na prostej łodydze rosną małe, lancetowate listki. Scutellaria baicalensis pochodzi ze wschodniej Rosji oraz przyległych terenów Mongolii i Chin. Tarczyce preferują północny, chłodny, suchy górski klimat i zasiedlają różne siedliska: płytkie wody, mokradła, lasy, pustynie i góry.

Jest to jedno z pięćdziesięciu podstawowych ziół wykorzystywanych w tradycyjnej medycynie chińskiej. Zielarze ze Wschodu uznają tarczycę bajkalską za fundamentalnie połączoną z pięcioma żywiołami, z którymi synergicznie harmonizuje.

Wyraz scutella w jezyku łacińskim znaczy tarcza, a tarcza to ochrona. To główne zadanie tarczycy – ochrona i wsparcie sił obronnych organizmu, zarówno z zewnątrz, jak i wewnątrz – przemysł kosmetyczny chętnie wykorzystuje tarczycę do wyrobu kremów, serum odmładzających lub balsamów.

Istnieją różne odmiany tarczycy, na przykład tarczyca bocznokwiatowa (Scutellaria laterifolia) lub pospolita (Scutellaria galericulata) o podobnych właściwościach leczniczych, co tarczyca bajkalska, jednak to właśnie ta ostatnia odnosi największe sukcesy w sprzedaży. Nasza rodzima tarczyca pospolita znalazła w medycynie ludowej zastosowanie jako środek uspokajający i wzmacniający, zalecany przy: histerii, lękach, stresie, depresji, zwalczano nim bóle głowy i bezsenność. Ta roślina reguluje także miesiączki i usuwa napięcie w tym czasie. Pomaga również w odstawieniu syntetycznych uzależniających środków psychotropowych. Nadal nie wiadomo, dlaczego to tarczyca bajkalska zyskała tak ogromny rozgłos medialny.

Oszacowano, że Scutellaria obejmuje kilkaset gatunków, a według niektórych źródeł jest ich 470. Najwięcej rośnie jej w Azji, gdzieniegdzie roślina porasta zbocza Himalajów i Karakorum. Jest odporna na mrozy, potrafi rosnąć w ujemnych temperaturach, nawet do -15°C. Oceniono, że w Europie spotkać można 13 gatunków tarczycy, a w Polsce dwa – tarczycę pospolitą i oszczepowatą. Występują one jedynie w ogrodach botanicznych, na specjalistycznych plantacjach lub w prywatnych ogrodach.

Wszystkie tarczyce wykazują działanie przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwgrzybiczne. Hamują rozwój gronkowców, paciorkowców i drożdżaków opornych na antybiotyki.

Składniki fitochemiczne

Od 1910 roku wyodrębniono 295 składników aktywnych należących do 35 gatunków Scutellarii.
Najważniejsze z nich to: flawonoidy, glikozydy irydoidowe, diterpeny, glikozydy fenetylowe, garbniki, kwasy fenolowe, olejki eteryczne, alkaloidy, sterole i polisacharydy. W grupie flawonoidów wyodrębniono bajkaleinę, wogoninę oraz ich glikozydy, czyli glukoronidy (bajkalina i wogonozyd).

Właściwości lecznicze

Korzenie roślin 3–4 letnich są najbardziej wartościowym surowcem leczniczym, ponieważ zawartość związków aktywnych jest u nich najwyższa. Część podziemna rośliny powinna mieć zabarwienie żółto-brązowe. Bardzo istotne jest, by korzenie po wykopaniu były natychmiast umyte, wysuszone i rozdrobnione, żeby nie doszło do ich zazielenienia.

Tarczyca bajkalska znakomicie wpływa na poprawę pracy wielu układów: odpornościowego, nerwowego, krwionośnego czy pokarmowego. Skutecznie przeciwdziała chorobom wywoływanym przez bakterie, wirusy i grzyby.
 
Jeden ze składników aktywnych, wogonina, przeciwdziała rozwojowi wirusa wywołującego zapalenie wątroby typu B, a także wirusów wywołujących grypę. Z kolei bajkaleina wyróżnia się silną aktywnością przeciwbakteryjną, w rezultacie ogranicza rozwój bakterii gram-dodatnich. Również hamuje rozwój bakterii patogennych, które rozwijają się w jamie ustnej, co chroni przed chorobami przyzębia (takimi jak np. różnego typu paradontopatie). Stany zapalne rozwijające się wokół zębów stanowią powszechny problem współczesnej stomatologii i mogą prowadzić do wielu schorzeń. Stomatolodzy przepisują syntetyczne leki przeciwzapalne uśmierzające ból, o działaniu przeciwdrobnoustrojowym oraz ściągającym, jednak warto wspomagać się naturalnymi związkami zawartymi w tarczycy bajkalskiej o właśnie takim działaniu. 

Tarczyca bajkalska spowalnia rozwój astmy, ponieważ hamuje skurcze oskrzeli, które z kolei powodują duszności astmatyczne. Łagodzi także objawy alergii.

Bajkaleina redukuje rozwój cytokin prozapalnych, sprawców stresu oksydacyjnego. Jeśli stan zapalny utrzymuje się dłużej, z perspektywy lat może rozwinąć się choroba nowotworowa. Zarówno bajkaleina, jak i wogonina działają przeciwzapalnie, hamując powstawanie nowotworów. Co więcej, wogonina przyczynia się do apoptozy (uśmiercania) komórek nowotworowych. Temu procesowi sprzyjają również flawonoidy obecne w kwiatach tarczycy.

Tarczyca bajkalska jest wykorzystywana w leczeniu chorób neurodegeneracyjnych takich jak: stwardnienie rozsiane, choroba Alzheimera, Parkinsona lub padaczka. Wykorzystuje się ją często w leczeniu zaburzeń pamięci. Układ nerwowy stopniowo podlega zmianom destrukcyjnym, lecz wysoki potencjał antyoksydacyjny bajkaliny ogranicza negatywny wpływ reaktywnych cząsteczek na struktury mózgu, zahamowany zostaje więc rozwój powyższych chorób.

Nalewka z korzenia tarczycy bajkalskiej wykazuje działanie uspokajające. Efekt po jej zastosowaniu jest nawet większy niż w przypadku przyjmowania kozłka lekarskiego. Tarczycę bajkalską wykorzystuje się w leczeniu nerwic, a także w redukcji poziomu stresu podczas napadów lęku. Zastosowanie tej rośliny prowadzi do redukcji napięcia nerwowego oraz zwiększa odporność na stres. Wyciąg z korzenia tarczycy ma działanie przeciwdrgawkowe i spazmolityczne.

Przepis na nalewkę z korzenia tarczycy

1 część korzenia na 5 części alkoholu 50-procentowego macerować przez 2 tygodnie w ciemnym naczyniu (bez dostępu do światła). Codziennie wstrząsać. Przefiltrować. Stosować od ¼ do ½ łyżeczki nalewki 3 razy dziennie.

Zastosowanie w kosmetyce

Kosmetyki z ekstraktami tarczycy bajkalskiej bardzo chętnie wykorzystywane są w kosmetologii. Na rynku można nabyć wiele kremów na bazie Scutelarii o właściwościach łagodzących podrażnienia skóry, likwidujących przebarwienia, rozjaśniających, regenerujących naskórek i leczących trądzik. Tarczyca bajkalska dodawana jest także do kremów z filtrem. Kosmetyki z wyciągiem z bajkaliny słyną z właściwości przeciwstarzeniowych. Takie preparaty do pielęgnacji twarzy są w stanie nie tylko opóźnić proces starzenia się skóry, ale też działają naprawczo na skórę, która przez wiele lat była narażona na szkodliwe działanie różnych czynników środowiskowych (zanieczyszczeń, promieniowania słonecznego, powietrza), a także stresu czy zmęczenia.

Środki ostrożności

Wyciągi z tarczycy bajkalskiej nie są polecane dla kobiet w ciąży. Nie należy jej stosować jednocześnie z lekami uspokajającymi lub z alkoholem. Przy stosowaniu leków na cukrzycę należy monitorować poziom cukru we krwi.

Agata Majcher