Zaparcia są jednymi z najczęściej pojawiających się dokuczliwych objawów ze strony przewodu pokarmowego. Przewlekle zmaga się z nimi około 14 proc. ludzi na świecie – przy czym odsetek w krajach Zachodu jest wyższy (16 proc.) niż w krajach Wschodu (11 proc.). Dolegliwość ta w wyższym stopniu dotyka ludzi żyjących na terenach o wysokim stopniu uprzemysłowienia (w miastach), w których, niestety, na wyciągnięcie ręki dostępna jest żywność wysokoprzetworzona, uboga we włókna roślinne.

Aspekty wpływające na pojawienie się zatwardzeń to także: życie w ciągłym pośpiechu, stresie, jedzenie byle czego, w biegu, brak czasu na aktywność fizyczną czy tłumienie odruchów defekacji – u ludzi żyjących w ten sposób istnieje wyraźna korelacja stylu życia z różnymi dolegliwościami ze strony układu pokarmowego, w tym z zaparciami.

Jak rozpoznać zaparcie

Zaparcie oznacza zbyt małą częstotliwość wypróżnień (mniej niż trzy razy w ciągu tygodnia), stolce są twarde, oddawane z wysiłkiem, często z towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia. Zaparciami ciężkimi określa się mniej niż dwa wypróżnienia w skali miesiąca. Oprócz tych charakterystycznych cech w zdiagnozowaniu zaparć pomocne mogą być badania takie jak np. morfologia krwi, stężenie glukozy, wapnia i TSH w surowicy, badania proktologiczne, endoskopowe jelita grubego, kolonoskopia czy biopsja odbytnicy.

Przyczyny i mechanizm powstawania zaparć

Współczesne, łatwo dostępne pożywienie „przelatuje” przez układ pokarmowy. Uboga ilość niestrawionych resztek tworzy niewielką objętościowo masę – na tyle skąpą, że nie stanowi ona dostatecznego bodźca, by pobudzić perystaltykę jelit. Ponadto resztki pokarmowe ulegają odwodnieniu, ostatecznie tworząc suchy i zbity kał. W dietetyce rozróżnia się nawet pojęcie diety ubogoresztkowej (ubogiej w błonnik) i bogatoresztkowej (bogatej w błonnik), jedną z przyczyn zaparć jest spożywanie zbyt małej ilości błonnika.

U zdrowej osoby odruch defekacyjny odczuwany jest jako naturalna potrzeba oddania stolca. Przez zwiększoną objętość stolca, bańka  odbytnicy rozciąga się i następuje bezbolesny proces wypróżnienia. Odruch ten można kontrolować i do pewnych granic można go nawet hamować, lecz zbyt częste tłumienie odruchu wypróżniania prowadzi w końcu do różnych zaburzeń, w tym zaparć.

Mogą zdarzyć się sytuacje, w których wypróżnienie jest niemożliwe (ze względu na np. pośpiech, skrępowanie czy niedostępność sanitariatów), jednak hamowanie odruchu defekacji osłabia bańkę odbytnicy, na skutek czego traci ona zdolność rozciągania. Więc nawet jeśli objętość stolca jest odpowiednia, odruch defekacyjny nie zostanie wywołany.  Powodem powstrzymywania się przed wypróżnianiem mogą być także obawy przed wystąpieniem bólu w okolicach odbytu.

Inną przyczyną zaparć może być słabo rozwinięta mięśniówka brzucha, której osłabienie utrudnia wydalanie kału.
Zaparcia mogą być wywołane również różnymi chorobami, do których można zaliczyć zarówno choroby układu pokarmowego, jak również choroby neurologiczne, endokrynologiczne, zaburzenia metaboliczne lub zażywanie niektórych leków. Częstotliwość występowania zaparć wzrasta z wiekiem, szczególnie dotyka osób po 65. r.ż., dolegliwość częściej występuje u kobiet.

Tylko 5 proc. zaparć jest spowodowanych chorobami, na przykład takimi jak: choroba Hirshsprunga, niedoczynność tarczycy, choroby układu nerwowego i mięśniowego czy alergia pokarmowa i celiakia. W ponad 90 proc. przypadków zaparcia wynikają ze świadomego powstrzymywania się przed defekacją.

Jak można przeciwdziałać zaparciom

W pierwszej kolejności powinno się zidentyfikować i wyeliminować przyczynę zaparć, wdrażając dietę bogatą w błonnik, zwiększając ilość płynów oraz dawkę aktywności fizycznej. Przykłady zalecanych produktów spożywczych:

• pieczywo i mąka: razowe, żytnie, pełnoziarniste, graham, pieczywo chrupkie;
• węglowodany złożone: kasze gruboziarniste (jaglana, gryczana, jęczmienna), ryż brązowy, otręby, płatki kukurydziane, jęczmienne, owsiane, makaron z mąki razowej, musli;
• chude mięso i ryby: (gotowane lub duszone), chude wędliny, chude ryby (dorsz, szczupak, sandacz, pstrąg, lin);
• mleko i nabiał niskotłuszczowe: jogurty, kefiry, sery białe;
• owoce, zwłaszcza drobnopestkowe: truskawki, poziomki, agrest, winogrona, także owoce suszone i przetwory owocowe;
• warzywa: sałata, buraki, pomidory, marchew, szpinak, szczaw, seler;
• dodatki: cukier, miód, cukierki owocowe, sól, cynamon, zielenina, majeranek, pestki słonecznika i dyni;
• płyny: woda mineralna bez gazu lub z małą ilością gazu, kompoty, soki, herbatki owocowe.