Być może osoby zmagające się z otyłością trzewną, czyli tzw. tłuszczową oponką wokół brzucha, zetknęły się z opinią, że za ten stan może odpowiadać nadmierne wydzielanie kortyzolu („hormonu stresu”) przez nadnercza. Jest to poważna choroba, która w porę niezidentyfikowana może aż 4-krotnie szybciej doprowadzić do zgonu na skutek różnorodnych powikłań.

Zespół Cushinga to zespół objawów będących wynikiem nieprawidłowo wysokiego stężenia steroidowego hormonu – kortyzolu. Kortyzol pełni ważną funkcję w organizmie: wpływa na metabolizm tłuszczów, białek, stymuluje glukoneogenezę w wątrobie. Podczas stresu emocjonalnego lub fizycznego nadnercza wydzielają jego znaczne ilości. Największa aktywność kortyzolu występuje rano, około godziny 6–8, natomiast najmniej nadnercza produkują go w nocy (około północy). 

Zespół Cushinga to zespół objawów klinicznych wynikających z nadmiaru glikokortykosteroidów (GKS)

Chorobę klasyfikuje się ze względu na to, czy do powstania schorzenia przyczyniły się czynniki zewnętrzne, czy wewnętrzne, stąd podział zespołu Cushinga przedstawia się następująco:

    I. Endogenny zespół Cushinga

Za jego etiologię odpowiada przede wszystkim wydzielany w nadmiarze kortyzol przez nadnercza. Wyróżnia się dwie główne postaci:

• Zespół Cushinga niezależny od hormonu adrenokortykotropiny (ACTH). Jest to pierwotna nadczynność nadnerczy. Stanowi 15–20 proc. przypadków endogennego zespołu Cushinga. W postaci tej występuje pojedynczy guz lub mnogie guzy kory nadnerczy (gruczolakorak lub rak).
• Zespół Cushinga zależny od hormonu adrenokortykotropiny (ACTH). Jest to wtórna nadczynność nadnerczy. W tej postaci charakterystyczne jest nadmierne wytwarzanie ACTH przez guz przysadki. Jest to najczęstsza postać choroby występująca wśród 70 proc. chorych. W 10 proc. przypadków guz może być zlokalizowany poza przysadką (ektopowy zespół Cushinga). 

    II. Egzogenny (jatrogenny) zespół Cushinga

Za jego etiologię odpowiada przede wszystkim długotrwałe zażywanie leków – glikokortykosteroidów – które stosuje się m.in. w leczeniu astmy, RZS, tocznia rumieniowatego układowego lub u pacjentów po transplantacji narządów. Nie ma znaczenia, jaka jest to postać leku (np. tabletka, preparat wziewny czy zastrzyk).

Definicje

ACTH – peptydowy hormon adrenokortykotropowy wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej pod wpływem stymulacji kortykoliberyny (CRH). Podobnie jak to jest w przypadku kortyzolu, szczyt jego uwalniania przypada tuż przed obudzeniem się – w godzinach porannych. Sytuacje stresowe, ból, zabieg chirurgiczny czy uraz wyzwalają ACTH. Jego wydzielanie hamuje kortyzol. Główną funkcją ACTH jest pobudzenie kory nadnerczy do syntezy i wydzielania hormonów steroidowych (kortyzolu i androgenów).

Kortyzol – hormon glikokortykosteroidowy wytwarzany w nadnerczach. Synteza i wydzielanie kortyzolu pozostają pod kontrolą ACTH wydzielanego przez przysadkę mózgową.

Objawy

Najbardziej rzucającym się w oczy, charakterystycznym objawem jest tzw. otyłość cushingoidalna, czyli otyłość brzuszna, która jest nieproporcjonalna do cienkich, chudych rąk i nóg. Na brzuchu mogą występować ciemne pręgi, a nawet pasy przypominające rozstępy (ale nie są to rozstępy). Twarz jest „ulana”, duża, okrągła – określana jako „Księżyc w pełni”. Większa ilość tkanki tłuszczowej zlokalizowana jest w okolicach szyi i ramion (tzw. wdowi kark).

Pozostałe objawy:

• cienka, delikatna skóra, ze skłonnością do powstawania siniaków,
• wolno gojące się owrzodzenia, samoistne wybroczyny,
• słabe mięśnie, mniejsza wytrzymałość, postępujący zanik mięśni kończyn i tułowia,
• obrzęk nóg,
• osteoporoza, bóle kości, częste złamania,
• wysokie ciśnienie krwi, przeważnie łagodne lub umiarkowane,
• podwyższone stężenie glukozy we krwi,
• refluks, objawy choroby wrzodowej i dwunastnicy,
• bóle głowy,
• nadmierne pragnienie i częste oddawanie moczu,
• nawracające infekcje,
• zaburzenia widzenia,
• zaburzenia o podłożu nerwowym, chwiejność emocjonalna,
• zaburzenia snu,
• u kobiet: może występować nadmierne owłosienie twarzy i klatki piersiowej, nieregularne miesiączki,
• u mężczyzn: osłabienie potencji, impotencja.

Leczenie

Leczenie jest zależne od etiologii. Leczeniem z wyboru jest chirurgicznie usunięcie guza wydzielającego ACTH lub kortyzol. W niektórych przypadkach istnieje konieczność kilkutygodniowego przyjmowania hydrokortyzonu, z uwagi na przejściową niedoczynność nadnerczy.

Rokowanie

Nawet w łagodnej postaci nieleczony zespół Cushinga zwiększa 4-krotnie ryzyko przedwczesnego zgonu ze względu na występujące choroby sercowo-naczyniowe czy zakażenia. Po skutecznym leczeniu operacyjnym wiele objawów z czasem ustępuje (cofa się nawet cukrzyca typu 2 czy nadciśnienie tętnicze). Chory wymaga stałej opieki w poradni endokrynologicznej i kardiologicznej.

Opracowała Agata Majcher

Bibliografia:

Choroby układu wewnątrzwydzielniczego [w:] Medycyna Praktyczna, redaktorzy działu: Jarząb B., Płaczkiewicz-Jankowska E., Kraków 2020.